Οταν θέτουμε μιαν ερώτηση, πώς γνωρίζουμε ποιά είναι η σωστή απάντηση; Εαν, μάλιστα, δίδονται περισσότερες από μια απαντήσεις και ταυτόχρονα επειγόμεθα για την σωστή απάντηση, προκειμένου να ξέρουμε τί να κάνουμε, τότε πώς μπορούμε να διασφαλιστούμε ότι όντως η εκάστοτε απάντηση είναι η ορθή;
Η παραπάνω ερώτηση υπήρξε καθοριστική για την δόμηση του μαθήματος της Οικονομικής. Στην πορεία των μαθημάτων ήλθαμε αντιμέτωποι με διάφορες θεωρίες, πολλές φορές αντικρουόμενες, και κάθε μια θεωρία επεξηγούσε τα συμβάντα και πρότεινε τρόπους αντιμετώπισης των προβλημάτων που προέκυπταν ή ενδέχετω να προκύψουν. Και τα προβλήματα αυτά, μιας και μιλούμε για την Οικονομική, είναι καθοριστικά για την πορεία του βίου μας. Η ανεργία, το ύψος των μισθών, η πορεία των τιμών, η μελλοντική δουλειά σου, η ποιότητα της ζωής σου, η ευστάθεια, η ανάπτυξη. Στην διάρκεια των μαθημάτων είδαμε ότι η Οικονομική δεν αφορά στα χρήματα, αλλά στο πώς ένας άνθρωπος λαμβάνει μιαν απόφαση, στο πώς δομείται το Γίγνεσθαι βάσει των αποφάσεων αυτών -συλλογικών ή προσωπικών.
Ενώπιον αυτών των προβλημάτων της Οικονομικής, πιστεύω ότι δεν αποτελεί ζητούμενο να ακούσουμε μιαν απάντηση, αλλά να έχουμε τα απαραίτητα εφόδια προκειμένου να κρίνουμε την καταλληλότητα των απαντήσεων που δίδει η κάθε θεωρία, ο κάθε μελετητής, ο κάθε αρθρογράφος. Με αυτό τον τρόπο, δια μέσου της ανάλυσης, θα είμαστε σε θέση να αντιληφθούμε αφ' ενός τις συνέπειες της κάθε προτεινόμενης απάντησης και αφ' ετέρου την συνοχή της επιχειρηματολογίας του κάθε ενός που προτείνει την δική του εκδοχή της λύσης των προβλημάτων. Και όσο περισσότερο αναλύουμε, τόσο πλησιέστερα βρισκόμαστε στον σχηματισμό των δικών μας αιτιολογημένων αληθών πεποιθήσεων. Κι αυτό είναι η σκληρή, μακρά κι όμορφη πορεία της Γνώσης. Γνώσης που θεμελιώνεται όχι σε "θέσφατες" απαντήσεις του ενός ή του άλλου, αλλά στην ποιότητα των ερωτήσεων που θέτουμε.
Τα γράφω αυτά με αφορμή όλα όσα συμβαίνουν.
Σημασία δεν έχει τί λέω εγώ ή οι έγκριτοι και μη οικονομολόγοι και οικονομολογούντες αρθρογράφοι. Σημασία έχει να αναλύεις και να θέτεις τις ουσιαστικές ερωτήσεις. Εχεις την υποχρέωση -όχι το δικαίωμα, αλλά την υποχρέωση- να θέτεις ερωτήσεις. Συνήθως, όταν πας να θέσεις μιαν ερώτηση, πολλοί είναι αυτοί που σου απαντούν σε κάτι άλλο. Και θα σου πουν παραμύθια. Ο ένας θα επικαλεστεί τον δράκο. "Κίνδυνος πτώχευσης". "Επιστροφή στην δραχμή". Ο άλλος θα επικαλεστεί την κολοκύθα που γίνεται άμαξα. Αν αρνηθούμε να πληρώσουμε, γλυτώσαμε. Με ένα φιλί ο βάτραχος θα γίνει πρίγκηπας.
Κι έτσι ξεχαστήκαμε και ξεχνάμε.
Ξεχαστήκαμε με τα εκατομμύρια που θα συνέρρεαν από την απελευθέρωση των επαγγελμάτων της κομμώτριας και του εργοθεραπευτή και ξεχάσαμε ότι κανείς δεν πρόκειται να επενδύσει σοβαρά εν μέσω τέτοιας ψυχολογίας, όπως ξεχάσαμε ότι δεν μπορεί να αποτελέσει η επιχειρηματικότητα ανάγκης και η αυταπασχόληση την αναπτυξιακή δυνατότητα. Ξεχαστήκαμε με τα δισεκατομμύρια της φοροδιαφυγής που θα συλλαμβάναμε και ξεχάσαμε ότι η ίδια η φορολογική πολιτική αποτελεί κίνητρο φοροδιαφυγής. Οπως τώρα ξεχνιόμαστε με τα 100 τόσα δις που θα συρρεύσουν και ξεχνάμε να αναλύσουμε τις συνέπειες αυτού του νέου χρέους.
Κι έτσι φτάσαμε ως εδώ. Και σε ακούω να θέτεις ερωτήσεις. Τί θα γίνει με τους μισθούς; Τί θα γίνει με τις προσλήψεις; Τί γίνεται με τις τράπεζες; Η σύνταξη του πατέρα μου; Τί θα συμβεί με τις ιδιωτικοποιήσεις; Πρέπει να πάω στο εξωτερικό; Ομως, πίστεψέ με, το θέμα δεν εδράζεται σε αυτές τις ερωτήσεις. Αυτά τα ερωτήματα δεν είναι παρά η εκδήλωση της προσωπικής σου αγωνίας. Λόγω αυτής της αγωνίας και του φόβου για το αύριο, ψάχνεις για μιαν άμεση, καταφατική και μονοσήμαντη απάντηση. Και στην αγωνία σου αυτή, ξεχνάς την σημασία της ανάλυσης. Ολο και συχνότερα είμαστε έτοιμοι να αποδεχθούμε απόψεις και γραφόμενα που μοιάζουν σοφά επειδή ακριβώς οι αρθρογράφοι επικαλούνται μεγέθη (που συχνά δεν γνωρίζουν πώς εξάγονται) και αριθμούς (που συχνότατα παραποιούν και διαστρέφουν). ή, στην αγωνία μας να απαλλαγούμε από το βάρος, λόγω του φόβου των μειωμένων μισθών και του φάσματος της ανεργίας, υιοθετούμε την άποψη "δεν αναγνωρίζω το χρέος".
Πιστεύω βαθύτατα στην δυνατότητα ανάλυσης που έχεις. Ξέρω ότι έχεις ακούσει πολλά και θ' ακούσεις κι άλλα. Οτι αύριο θα πάμε καλύτερα, εάν ιδιωτικοποιηθούν οι δημόσιες επιχειρήσεις. Οτι η περιοριστική δημοσιονομική πολιτική θα επιφέρει θετικούς ρυθμούς ανάπτυξης. Οτι όλα όσα έμαθες και κατάλαβες στην μακροοικονομική ήταν λάθος, δεν ισχύουν, ζούμε σε ιδιαίτερες συνθήκες. Οτι ο νέος δανεισμός θα μας φέρει σε καλύτερη θέση. Κι ενώ όλα αυτά δεν σε πείθουν, ταυτόχρονα καταλαβαίνεις ότι δεν γίνεται να συνεχίσουμε να σωρρεύουμε ελλείμματα και χρέη. Νοιώθεις ότι κάτι πρέπει να γίνει, το οποίο όμως να μην σε φέρει σε δυσχερέστερη θέση. Και σε αυτό το σημείο, έχοντας να ισορροπήσεις αυτά τα δύο σκέλη, νοιώθεις ότι πρόκειται για δύσκολη εξίσωση, πιθανότατα ανεπίλυτη. Ως αποτέλεσμα, η απόγνωση κι ο φόβος εντείνονται και το μέλλον καθίσταται αόρατο.
Αλλά δεν είναι. Βάλε κάτω τα δεδομένα, ένωσε τις κουκίδες και θα λάβεις την συνολική εικόνα του τί συμβαίνει και τί πρόκειται να συμβεί. Δεν έχει σημασία πόσο θα σε απογοητεύσει η εικόνα. Σημασία έχει ότι θα ξέρεις τί σου γίνεται. Και θα λάβεις τις κατάλληλες αποφάσεις. Μην πάψεις να πιστεύεις ότι έχεις την δυνατότητα να αλλάξεις τα πάντα. Αρκεί να ξέρεις κάθε φορά ποιά είναι η συνολική εικόνα.
Ως εκ τούτου, η ερώτηση δεν είναι πού θα πάνε οι μισθοί. Ξέρεις ήδη ότι θα πέσουν. Η ερώτηση δεν είναι τί θα συμβεί με τις συντάξεις. Ξέρεις ήδη ότι θα περικοπούν. Η ερώτηση δεν είναι τί θα γίνει με την ιδιωτικοποίηση της ΕΥΑΘ. Ξέρεις ήδη τί συμβαίνει όταν υπάρχει ιδιωτικό μονοπώλιο. Οπως ξέρεις ότι το τίμημα θα είναι εξαιρετικά χαμηλότερο από την δίκαια αποτίμηση. Η ερώτηση δεν είναι τί θα γίνει με τις τράπεζες. Ξέρεις ήδη ότι δεν πρόκειται να διαθέσουν χρήματα στην αγορά. Και ξέρεις ότι θα προβούν σε κινήσεις ενίσχυσης της κεφαλαιακής τους επάρκειας (είτε με αυξήσεις μετοχικού κεφαλαίου, είτε με συγχωνεύσεις).
Είναι βέβαιο ότι θα έλθει ένα νέο Μνημόνιο. Είναι βέβαιο ότι θα διαμορφωθεί μια εντελώς καινούρια κατάσταση -πολιτική, οικονομική, κοινωνική. Θα δεις πολλά. Θα νοιώσεις ότι πέσαμε στον γκρεμό. Θα εμφανιστούν "σωτήρες" που "ξέρουν πώς λειτουργεί η αγορά" και μπορούν να σε σώσουν, αρκεί να τους παραχωρήσεις ορισμένες "αυξημένες αρμοδιότητες, λόγω των κρίσιμων καταστάσεων". Πιθανότατα να δεις πορνοσταρ να εκλέγονται βουλευτές. Θα ακούσεις ότι η διαπραγμάτευση είναι πλέον αδύνατη, διότι η όποια -ακόμη και εθελοντική- επιμήκυνση θα θεωρηθεί ως "πτώχευση" (credit event). Θα ακούσεις ότι οι μισθοί πληρώνονται από τα λεφτά του Αυστριακού φορολογούμενου, άρα έχει το δικαίωμα να θέτει αδιαπραγμάτευτους όρους δανεισμού. Θα σου θέσουν "διλλήματα": μνημόνιο ή μισθοί; Μνημόνιο ή δραχμή; Ξέρεις όμως ήδη ότι η ερώτηση δεν είναι αυτή. Η ερώτηση είναι πού κατευθύνονται τα δανειζόμενα κεφάλαια.
Οφείλεις να θέτεις ερωτήσεις. Οφείλεις να μελετάς και να αναλύεις. Είναι υποχρέωσή σου. Στην αγωνία σου για το σήμερα και το αύριο, στην αγωνία για ζωή, μην υποκύψεις σε ανεπεξέργαστη υιοθέτηση "λύσεων". Ξέρεις ήδη ότι, στην Οικονομική, κάθε απόφαση έχει τίμημα. Και το κόστος της κάθε απόφασης είναι διαφορετικό για τον καθένα. Και οφείλεις να το αναλύσεις. Καταλαβαίνεις ότι μια εποχή τελειώνει οριστικά. Ωστόσο, θέλω να θυμάσαι ότι το κάθε τέλος ποτέ δεν έρχεται με άδεια χέρια. Κρατάει δώρα. Αρκεί να του ανοίξεις την πόρτα. Και να είσαι έτοιμος/η να διαμορφώσεις το καινούριο. Μην το αφήσεις να πέσει κάτω.
