"Η κρίση χρέους «παγώνει» μεγαλεπήβολα έργα
Η αναπαλαίωση παλατιού στο Βερολίνο. Η κατασκευή σιδηροδρομικής γραμμής υψηλών ταχυτήτων που θα ενώνει τη Λισαβόνα με το Κίεβο. Ενα νέο κέντρο επισκεπτών για το Στόουνχεντς της Βρετανίας. Πρόκειται για ορισμένα από τα μεγαλεπήβολα έργα στην Ευρώπη τα οποία έχουν «παγώσει» εξαιτίας της κρίσης κρατικού χρέους που πλήττει τη Γηραιά Ηπειρο.
Αντιμετωπίζοντας υψηλά επίπεδα χρέους, έπειτα από αρκετές δεκαετίες υπερβολικού δανεισμού και εξαιτίας της διόγκωσης των ελλειμμάτων λόγω της ύφεσης, οι ευρωπαϊκές χώρες ματαιώνουν ορισμένα από τα δαπανηρά κατασκευαστικά έργα και επενδύσεις στον τομέα των μεταφορών, τα οποία τις προηγούμενες δεκαετίες αποτελούσαν βασικό «μοχλό» ανάπτυξης για την Ευρώπη.
Ειδικότερα, το «όνειρο» για ένα εκτεταμένο σιδηροδρομικό δίκτυο υψηλών ταχυτήτων ανά την Ευρώπη φαντάζει πλέον πολύ μακρινό. Οι «οραματιστές» του συγκεκριμένου έργου σχεδίαζαν ένα τεράστιο, ενοποιημένο σιδηροδρομικό δίκτυο, συνδέοντας πόλεις όπως Λισαβόνα με Κίεβο και Λονδίνο με Βουδαπέστη, επεκτείνοντας τα ήδη εκτεταμένα σιδηροδρομικά συστήματα Γαλλίας και Γερμανίας, με ανταποκρίσεις σχεδόν στο σύνολο της ευρωπαϊκής ηπείρου.
Αλλά η Πορτογαλία «παγώνει» τις κατασκευαστικές εργασίες που είναι αναγκαίες για τη διασύνδεση της πρωτεύουσας με άλλες ευρωπαϊκές πόλεις, ενώ η Ουγγαρία καταργεί σιδηροδρομικά δρομολόγια προς κάποιους προορισμούς, χωρίς -προς το παρόν- να σχεδιάζει νέα.
Την ίδια στιγμή η Alstom -κατασκευάστρια των τρένων υψηλών ταχυτήτων TGV- συνάπτει συμβόλαια σε Κίνα, Αραβικό Κόλπο και ΗΠΑ, όχι όμως και την Ευρώπη.
Στη Γηραιά Ηπειρο συγκεντρώνονται ορισμένες από τις μεγαλύτερες οικονομίες στον κόσμο, καθώς και ορισμένα από τα σημαντικότερα τουριστικά αξιοθέατα στον κόσμο. Αλλά με την Ελλάδα που βρέθηκε στο χείλος της χρεοκοπίας και άλλες κυβερνήσεις να εμφανίζουν υψηλά ελλείμματα εξαιτίας της πρόσφατης χρηματοοικονομικής κρίσης, οι Ευρωπαίοι αξιωματούχοι αναζητούν τρόπους περιστολής δαπανών.
Και η ματαίωση δαπανηρών έργων κατασκευής οδικών αρτηριών ή σιδηροδρομικών γραμμών αποδεικνύεται ευκολότερη και πιο αρεστή στους ψηφοφόρους απ' ό,τι οι περικοπές δαπανών, η κατάργηση θέσεων εργασίας ή οι αυξήσεις φόρων.
Ορισμένοι οικονομολόγοι απευθύνουν έκκληση προς τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις να συνεχίσουν τις επενδύσεις σε έργα υποδομής, ειδάλλως κινδυνεύουν να θέσουν σε κίνδυνο το διεθνές τους κύρος".
Ορισμένες παρατηρήσεις επί του άρθρου:
1. Δεν εξετάζουμε ένα έργο (ή μια επένδυση) βάσει του πόσο κοστίζει, αλλά βάσει του λόγου κόστους/οφέλους (cost/benefit). Οποιοδηποτε έργο απαιτεί κόστος. Δαπανηρό πραγματικά ένα έργο είναι όταν δεν προβλέπεται να αποφέρει τα προϋπολογισθέντα (ή επιθυμητά) έσοδα.
2. Δεν ξέρω από που συνάγεται το συμπέρασμα ότι οι ψηφοφόροι προτιμούν την ματαίωση "δαπανηρών" έργων κατασκευής οδικών αρτηριών ή σιδηροδρομικών γραμμών από το να έχουν περικοπές δαπανών, η κατάργηση θέσεων εργασίας ή οι αυξήσεις φόρων. Αυτό που σίγουρα ξέρω είναι, αφενός ότι η ματαίωση έργων σημαίνει περικοπή δαπανών (ταυτολογία) και αφ' ετέρου ότι η ματαίωση έργων σημαίνει, ceteris paribus, ότι δεν θα υπάρχει προοπτική μείωσης της ανεργίας και της φορολογίας. Για την ακρίβεια, η μείωση των κυβερνητικών δαπανών θα αυξήσει την ανεργία και την φορολογία!
Κι εδώ ερχόμαστε στην πραγματική ανάλυση του θέματος: τα εν λόγω έργα συνιστούν κυβερνητικές δαπάνες. Μάλιστα, σε περίοδο που οι ιδωτικές επενδύσεις βρίσκονται σε πτώση. Αρα, όχι μόνο θα υπάρξει πολλαπλασιαστής, αλλά το αποτέλεσμά του στο εισόδημα θα είναι άμεσο (χωρίς χρονική καθυστέρηση). Δύναται, μάλιστα, το πολλαπλασιαστικό αποτέλεσμα να είναι ακόμη μεγαλύτερο, εάν οι εν λόγω κυβερνητικές δαπάνες έχουν σχεδιαστεί με τον κατάλληλο τρόπο (ο τρόπος με τον οποίο θα έχουμε πολλαπλάσια αύξηση του προϊόντος και του εισοδήματος θεωρώ ότι σας είναι απολύτως γνωστός - εάν όχι, παρακαλώ απορίες. Το ζήτημα είναι σημαντικότατο). Ακόμη μεγαλύτερος πολλαπλασιαστής θα προκύψει εάν από τις εν λόγω κυβερνητικές δαπάνες προκύπτουν θετικές εξωτερικότητες (όπως στα έργα υποδομών).
Τί είναι αυτό που βλέπουν όσοι προτείνουν μείωση των κυβερνητικών δαπανών και δεν βλέπουμε εμείς, απ' όσα έχουμε μάθει στο Τμήμα και απ' όσα ορίζει η θεωρία; Αυτό που βλέπουν είναι οτι, προκειμένου να γίνουν αυτά τα έργα χρειάζονται χρήματα, τα οποία θα πρέπει να προκύψουν από δανεισμό. Αρα αύξηση του ελλείμματος. Αρα αύξηση του χρέους. Και μάλιστα, όταν ήδη το έλλειμμα και το χρέος στις περισσότερες χώρες είναι αυξημένο.
Υπάρχουν ορισμένες βασικές ερωτήσεις:
1. Ποιοί ήταν οι λόγοι δημιουργίας των ελλειμμάτων;
2. Από ποιές πηγές αντλήθησαν τα δανειακά κεφάλαια;
3. Αποτελούσαν τα δανειακά κεφάλαια την μόνη εφικτή λύση ως προς τις ανάγκες της οικονομίας, ή μήπως υπήρχαν και λοιπές λύσεις που δεν εφαρμόστηκαν; Αν υπήρχαν, τότε γιατί δεν εφαρμόστηκαν;
4. Σε ποιούς τομείς κατευθύνθηκαν τα κεφάλαια;
5. Απέφεραν τα δανειακά κεφάλαια τα αναμενόμενα αποτελέσματα;
6. Ποιά (και πόσα) τα οφέλη και ποιές (και πόσες) οι ζημίες από την άντληση δανειακών κεφαλαίων;
7. Εξαλείφθησαν οι λόγοι για τους οποίους δημιουργήθηκαν τα ελλείμματα;
Χωρίς απάντηση σε αυτά τα βασικά ερωτήματα, η οποιαδήποτε αναφορά σε περικοπές και "ελλείμματα" συνιστά παρεξήγηση και όχι εξήγηση.
Υ.Γ.: Γνωρίζουμε ότι ο δημόσιος δανεισμός αποτελεί μεταβίβαση πόρων από τους ιδιωτικούς φορείς στο δημόσιο. Βέβαια, αυτή η μεταβίβαση είναι εκούσια (σε αντίθεση με την φορολογία) και συνοδεύεται από ειδική αντιπαροχή (το επιτόκιο). Επίσης, ο δανεισμός συνιστά μεταφορά εισοδήματος από το μέλλον στο παρόν. Συν τοις άλλοις, η οριστική κάλυψη του κόστους του δανεισμού θα επέλθει όταν θα καταβληθούν οι φόροι (προκειμένου να καλυφθούν τα τοκοχρεωλύσια). Υπό αυτό το πρίσμα, υπάρχει πιθανότητα μεταφοράς πλούτου από τις επόμενες γενιές στην παρούσα γενιά, εφ' όσον το δημόσιο βάρος μετατοπίζεται στις μελλοντικές γενιές, οι οποίες θα κληθούν να καταβάλλουν την αυξημένη φορολογία. (Βέβαια, αυτό θεωρείται γενικά δίκαιο, εφ' όσον τα δανειακά κεφάλαια έχουν ως αποτέλεσμα την μεγέθυνση του εισοδήματος και του προϊόντος, άρα η μελλοντική γενεά θα έχει μεγαλώσει με καλύτερες συνθήκες και μεγαλύτερο ανταγωνιστικό πλεονέκτημα, άρα θα είναι σε ευχερέστερη θέση να καταβάλλει την αυξημένη φορολογία).
Το θέμα, τώρα, είναι το εξής: ως επί το πλείστον, οι μεγαλύτεροι επικριτές των ελλειμμάτων και του χρέους προέρχονται από τα ιδιωτικά χρηματοπιστωτικά ιδρύματα. Σου λέει, δεν γίνεται να δανείζεσαι ως κράτος και να έχεις ελλείμματα, η σημερινή σου ευμάρεια θα έχει σαν αποτέλεσμα την μελλοντική σου δυστυχία. Αρα, καλό είναι να μην χρωστάς και να μην δανείζεσαι (χαρακτηριστικό είναι το άρθρο του κ. Κολλίτζα, προέδρου και Διευθ. Συμβούλου της Τράπεζας Αττικής στην "Καθημερινή", link: http://www.atticabank.gr/media/Articles_Mgt/kathimerini.pdf). Η ερώτηση είναι απλούσταστατη: γιατί σε κάθε αίτηση και σύμβαση ιδιωτικού δανείου (π.χ., στεγαστικού) οι τράπεζες δεν αναγράφουν ρητώς ότι "ο σημερινός σου δανεισμός αποτελεί μεταφορά πλούτου από το μέλλον στο παρόν"; Γιατί δεν αναγράφουν ότι "την δόση του στεγαστικού θα την πληρώσει ουσιαστικά το παιδί σου, μέχρι κι αυτό να κάνει παιδί;". Η απάντηση είναι απλή και διαμορφώνεται σε δύο άξονες.
Πρώτον, δουλειά της τράπεζας είναι (και) η παροχή δανείων και κανείς δεν είναι τρελός να θέλει να μειώσει από μόνος του την δουλειά του.
Δεύτερον, ναι μεν πάντα ο δανεισμός -οιαδήποτε μορφή δανεισμού, είτε ιδιωτικού είτε δημόσιου- αποτελεί χρονική μεταφορά πόρων (ο μεν δανειστής μεταφέρει πόρους από το παρόν στο μέλλον, ο δε δανειζόμενος από το μέλλλον στο παρόν), όμως η αναδιάρθρωση της χρήσης των πόρων έχει θετικό συνολικό αποτέλεσμα, εάν φυσικά οι δανειακοί πόροι αποφέρουν το προϋπολογισθέν έσοδο (άρα, εφ' όσον έχουν χρησιμοποιηθεί ορθά). Γιατί συμβαίνει αυτό; Διότι τότε χρησιμοποιούνται όλοι οι πόροι που η οικονομία έχει στην διάθεσή της. Με άλλα λόγια, εαν δεν υφίστατω δανεισμός, τότε δεν θα υπήρχαν και αποταμιεύσεις. Και εάν δεν υπήρχαν αποταμιεύσεις, τότε δεν θα υπήρχε και επένδυση. Ολο το εισόδημα θα γινόταν κατανάλωση. Αποτέλεσμα: αρχικά στασιμότητα και μετά συνεχής πενία (αυτό, μάλιστα, θα ήταν το αισιόδοξο σενάριο. Στην πραγματικότητα θα είχαμε μεταφορά πόρων από το εσωτερικό σε άλλες χώρες). Αρα, το σημερινό στεγαστικό δάνειο, με αποπληρωμή σε 30 έτη, αυξάνει τον πλούτο σου και ταυτόχρονα αυξάνει και τον πλούτο της συνολικής οικονομίας, καθώς και τον πλούτο των παιδιών σου. Τί απαιτείται; Πρώτον, να συνεχίσεις να έχεις την δουλειά σου, προκειμένου να αποπληρώνεις τις δόσεις. Δεύτερον και σημαντικότερο να μην δαπανάς το ίδιο ποσό που δαπανούσες πριν την λήψη του δανείου, διότι τότε θα βρεθείς με έλλειμμα. Κοινώς, θα πρέπει να δαπανάς όσο δαπανούσες μείον το ποσό της δόσης (επίσης, σημαντικό είναι να η δόση του δανείου να αποτελεί ένα λελογισμένο ποσοστό του εισοδήματός σου, μην υπάρξει απομείωση της αξίας του σπιτιού που αγόρασες και να μην αυξηθούν τα επιτόκια).
Μα τότε, θα αναρωτηθεί κάποιος, μπορώ από σήμερα να καταναλώνω λιγότερο, να αποταμιεύω και με το αποταμιευθέν ποσό να αγοράσω από μόνος μου σπίτι σε 30 χρόνια, χωρίς δάνειο. Σωστά; Λάθος. Διότι, εάν δεν έχεις ιδιόκτητο σπίτι θα χρειαστεί να πληρώνεις ενοίκιο. Δεύτερον, δεν μπορούμε με ακρίβεια να γνωρίζουμε την τιμή αγοράς του σπιτιού σε 30 χρόνια (ακόμη και εάν θεωρήσουμε σταθερά τα επιτόκια). Τρίτον, ακόμη και αν το αποτέλεσμα είναι το ίδιο ατομικά, δεν είναι το ίδιο για το σύνολο της οικονομίας. Αρα, πολύ καλά κάνεις και δανείζεσαι. Με μια προϋπόθεση: το δάνειο να το κάνεις σπίτι και όχι να το φας στα μπουζούκια.
Αυτό είναι το μεγάλο πρόβλημα με τον δανεισμό του Ελληνικού Δημοσίου: ούτε ο παραγκωνισμός, ούτε το ύψος του, ούτε τίποτα. Το μόνο πρόβλημα είναι ότι τα δανειακά κεφάλαια τα κατασπαράξαμε. Φυσικά όχι όλοι το ίδιο, όχι όλοι στον ίδιο βαθμό. Πιθανό ούτε καν όλοι. Ομως αποτελεί γεγονός το ότι τα δάνεια του Δημοσίου κάλυψαν καταναλωτικές δαπάνες και όχι παραγωγικές ανάγκες. Καταναλωτικές ανάγκες τόσο του Δημόσιου όσο και του ιδιωτικού τομέα (διότι συνέβει και το τρελό: να δανείζεται το δημόσιο για να "καλοπερνάνε" ορισμένοι ιδιώτες, να δανείζεται το κράτος για να εξοφλήσει ανειλημμένες υποχρεώσεις και αυξημένους κινδύνους ιδιωτών, να δανείζεται το κράτος για να δανείζει σε ιδιώτες, να δανείζεται το κράτος για να συντηρεί έναν κρατικοδίαιτο ιδιωτικό τομέα, που κατά τα άλλα, λειτουργεί ανταγωνιστικά και παραγωγικά. Φτάσαμε να δανείζεται το κράτος προκειμένου να δίνει κίνητρα στους ιδιώτες για να εκπληρώσουν την δουλειά τους). Καταναλωτικές δαπάνες που κατευθύνονταν στον πίθο των Δαναϊδων. Καταναλωτικές δαπάνες για εισαγόμενα αγαθά. Καταναλωτικές ανάγκες χωρίς την αντίστοιχη παραγωγή εισοδήματος. Καταναλωτικές ανάγκες χωρίς καν την αντίστοιχη αύξηση εισφορών. Αρα ξαναγυρίζουμε πίσω στις επτά ερωτήσεις που θέσαμε. Και α θέλετε, το ζητούμενο δεν είναι τί έγινε. Το ζητούμενο είναι τί πρέπει να γίνει. Κι αν δεν δοθούν οι σωστές απαντήσεις, θα φτάσουμε σε πολύ χειρότερο σημείο απ' αυτό που βρισκόμαστε. Θεωρώ ότι το μόνο που ακούμε (χωρίς καμμία πραγματικά στέρεη ανάλυση) είναι "περικοπή των ελλειμμάτων - εξόφληση του χρέους", ακόμη και σε οικονομίες που δεν συνάδουν με την Ελληνική περίπτωση. Θεωρώ ότι ηθελημένα δίδονται παρεξηγήσεις και όχι εξηγήσεις. Και πολύ φοβούμαι ότι η επιβάρυνση όλων των γενεών θα είναι τραγικά μεγάλη.
Υ.Γ.2: Υπάρχει και μια άλλη ερώτηση: αφού είναι τόσο κακός ο δανεισμός του Δημοσίου, τότε γιατί οι ιδιώτες και οι ιδιωτικές τράπεζες αγοράζουν κρατικά ομόλογα;
