"Γκρεμίστηκε το κάστρο του κράτους πρόνοιας
Το υπερβολικό κόστος υπογράφει το τέλος εποχής για το ζηλευτό μοντέλο κοινωνικής προστασίας
Συνήθως είναι ευκολότερο να δούμε την αρχή ενός πράγματος παρά το τέλος του. Γεννημένο το 1945 στη μεταπολεμική Βρετανία, το κράτος πρόνοιας έφτασε στο τέλος του στην ίδια χώρα την περασμένη εβδομάδα, όταν ο υπουργός Οικονομικών Τζορτζ Οζμπορν αποκήρυξε την ιδέα ότι όλοι, όχι μόνον οι φτωχοί, πρέπει να ευεργετούνται από το δίκτυο κοινωνικής προστασίας.
Ο αρχιτέκτονάς του λόρδος Μπέβεριτζ περιέγραψε το κράτος πρόνοιας σαν ένα οικοδόμημα που προστατεύει το άτομο «από την κούνια ως τον τάφο». Αυτό το μοντέλο κυριάρχησε σε όλες τις δυτικοευρωπαϊκές χώρες, με τις τοπικές παραδόσεις και πολιτικές ισορροπίες να καθορίζουν το εκάστοτε «μείγμα» του. Από το 1960 και μετά, όλη η δημοκρατική Ευρώπη ήταν Σοσιαλδημοκρατική, ένας συνδυασμός δηλαδή ελεύθερης αγοράς και καθολικής κοινωνικής προστασίας.
Αυτό το ευρωπαϊκό μοντέλο πέτυχε πέρα από κάθε φαντασία και για δεκαετίες το ζήλευαν όλοι- από τους οπαδούς του άγριου αμερικανικού καπιταλισμού ως τους υποστηρικτές του κρατικού σοσιαλισμού- σοβιετικού ή μαοϊκού τύπου. Η Σοσιαλδημοκρατία έδειχνε να συνδυάζει τα καλύτερα στοιχεία και των δύο κόσμων, την οικονομική αποτελεσματικότητα και την κοινωνική δικαιοσύνη.
Είναι αλήθεια όμως ότι πάντα υπήρχαν κάποιες αμφιβολίες για το ευρωπαϊκό κράτος πρόνοιας, κυρίως μετά τη δεκαετία του ΄80, όταν η παγκοσμιοποίηση χτύπησε την πόρτα της Ευρώπης. Υπό το βάρος του υψηλού κόστους του κράτους πρόνοιας- αλλά πιθανόν και λόγω των ψυχολογικών και οικονομικών αντικινήτρων που το συνοδεύουν- ο ρυθμός ανάπτυξης των ευρωπαϊκών οικονομιών άρχισε να πέφτει, το κατά κεφαλήν εισόδημα να μένει στάσιμο και η υψηλή ανεργία να εδραιώνεται.
Οι ευρωπαίοι υποστηρικτές της ελεύθερης αγοράς δεν αποδείχτηκαν ικανοί να οδηγήσουν το κράτος πρόνοιας στην ανάκαμψη. Ακόμα και η Μάργκαρετ Θάτσερ δεν μπόρεσε να αγγίξει το Εθνικό Σύστημα Υγείας. Στην καλύτερη περίπτωση, σταμάτησε η διεύρυνση του κράτους πρόνοιας, όπως συνέβη στη Σουηδία ή στη Δανία. Το κράτος πρόνοιας άντεξε τις επικρίσεις και τα προβλήματα από τις στάσιμες οικονομίες χάρη στη σύμπλευσή του με τη μεσαία τάξη. Πράγματι, εκείνοι που δημιούργησαν το κράτος πρόνοιας προέβλεψαν σοφά να ευνοεί τη μεσαία τάξη περισσότερο απ΄ ό,τι τους φτωχούς.
Ακόμα και το περιορισμένο κράτος πρόνοιας της Αμερικής μοιάζει να έχει στόχο να ωφελήσει τη μεσαία τάξη περισσότερο απ΄ όσο τους φτωχούς. Κάθε χρόνο στις ΗΠΑ 24 εκατομμύρια οικογένειες της μεσαίας τάξης παίρνουν επιστροφές από την Εφορία. Εκείνοι που βρίσκονται κάτω από το όριο της φτώχειας δεν λαμβάνουν μετρητά, αλλά παροχές σε είδος. Ετσι, κράτος πρόνοιας στην Αμερική σημαίνει μετρητά για τη μεσαία τάξη και κοινωνικά προγράμματα για τους φτωχούς. Αυτού τους είδους τις διακρίσεις τις συναντάμε παντού στη Δυτική Ευρώπη.
Η επίθεση του Οζμπορν στο βρετανικό κράτος πρόνοιας άρχισε από το καθολικό επίδομα παιδιού, ένα δικαίωμα που παρέχεται σε όλες τις οικογένειες με παιδιά, ανεξαρτήτως εισοδήματος. Αυτό το καθολικό επίδομα καθιερώθηκε σχεδόν σε όλη τη Δυτική Ευρώπη για να ενθαρρύνει τη γέννηση παιδιών σε χώρες που είχαν καταστραφεί από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Στη Βρετανία, το 42% των επιδομάτων που αφορούν παιδιά πηγαίνει σε οικογένειες της μεσαίας τάξης και σε πλούσιες οικογένειες. Η αναλογία είναι η ίδια και στη Γαλλία. Ο Οζμπορν πρότεινε να σταματήσουν οι πληρωμές σε οικογένειες που βρίσκονται στα υψηλότερα φορολογικά κλιμάκια. Η εξοικονόμηση (1,6 δισ. στερλίνες) που περιλαμβάνεται στις προτάσεις Οζμπορν αντιπροσωπεύει ένα ελάχιστο τμήμα από τις ετήσιες δαπάνες για προγράμματα κοινωνικής πρόνοιας που καταβάλλει η Βρετανία και ανέρχονται σε 310 δισ. στερλίνες. Ετσι όμως η κυβέρνηση του πρωθυπουργού Ντέιβιντ Κάμερον ελπίζει ότι θα κάνει τον βρετανικό λαό να καταλάβει καλύτερα πόσο άδικο είναι το σημερινό κράτος πρόνοιας. Ολες οι κυβερνήσεις στην Ευρώπη θα αναγκαστούν να κάνουν το ίδιο: θα τα βάλουν με τον πιο αδύναμο κρίκο του συστήματος κοινωνικής προστασίας, αυτόν που αντιλαμβάνονται ευκολότερα οι περισσότεροι άνθρωποι. Στο ίδιο πνεύμα, η γαλλική κυβέρνηση τα έχει βάλει με τα συνταξιοδοτικά δικαιώματα των εργαζόμενων στον δημόσιο τομέα, όπως επίσης και με το όριο συνταξιοδότησης, σε μια προσπάθεια να το αυξήσει από τα 62 στα 65 χρόνια.
Ολοι αντιλαμβανόμαστε ότι είναι λάθος να χορηγούνται επιδόματα σε πλουσίους ή συντάξεις στα 62. Η λαϊκή αντίδραση είναι όμως μεγαλύτερη από την αναμενόμενη. Από διαίσθηση, η μεσαία τάξη βλέπει ότι έρχεται το τέλος μιας εποχής.
Η κυβέρνηση Κάμερον- και όλες οι άλλες που θα ακολουθήσουν τον ίδιο δρόμο- θα υποχωρήσουν άραγε μπρος στην οργή της μεσαίας τάξης; Ως κάποιον βαθμό οι κυβερνήσεις δεν έχουν άλλη επιλογή από την περικοπή των δικαιωμάτων της μεσαίας τάξης. Η οικονομική κρίση του 2008 έφερε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες στα πρόθυρα της χρεοκοπίας. Μόνον οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορούν να τυπώνουν όσο νόμισμα θέλουν και να αυξάνουν το χρέος τους.
Για αυτό οι ευρωπαϊκές χώρες δεν έχουν άλλο δρόμο από το να μειώσουν τις δαπάνες τους και τα επιδόματα πρόνοιας. Το κράτος πρόνοιας δεν θα εξαφανιστεί από την Ευρώπη, αλλά θα υποστεί περιορισμούς και θα εστιάσει σε όσους πραγματικά χρειάζονται βοήθεια".
Αναμένω οπωσδήποτε παρατηρήσεις σας.
Μια παρατήρηση: πέραν του θέματος που θέτει ο Σορμάν, υπάρχει ένα άλλο ζήτημα που αφορά άμεσα την Ελλάδα: οι κοινωνικές δαπάνες στην Ευρώπη των «15» ήταν το 2004 στο 27,6% του ΑΕΠ, ενώ στην Ελλάδα ήταν στο 26%. Ομως: Στην Ε. Ε. τα κοινωνικά επιδόματα μειώνουν το ποσοστό της φτώχειας κατά 9 ποσοστιαίες μονάδες, στην Ελλάδα μόνο κατά 3 μονάδες. Κοινώς, άλλο πράγμα η αποδόμηση και άλλο ο εξορθολογισμός. Εδώ είναι το ζήτημα (βεβαίως, ο εξορθολογισμός οφείλει να είναι το ζητούμενο, ασχέτως του εάν υπάρχουν ελλείμματα και χρέη. Η σύνδεση per se, των ελλειμμάτων με το κοινωνικό κράτος και μάλιστα με αιτιώδη σχέση, επιβεβαιώνει το γραφέν του Ελύτη στην "Μαρία Νεφέλη": "Από φυσικού της η μαυρίλα πρέπει να'ναι και κλεπταποδόχος").
Ο αρχιτέκτονάς του λόρδος Μπέβεριτζ περιέγραψε το κράτος πρόνοιας σαν ένα οικοδόμημα που προστατεύει το άτομο «από την κούνια ως τον τάφο». Αυτό το μοντέλο κυριάρχησε σε όλες τις δυτικοευρωπαϊκές χώρες, με τις τοπικές παραδόσεις και πολιτικές ισορροπίες να καθορίζουν το εκάστοτε «μείγμα» του. Από το 1960 και μετά, όλη η δημοκρατική Ευρώπη ήταν Σοσιαλδημοκρατική, ένας συνδυασμός δηλαδή ελεύθερης αγοράς και καθολικής κοινωνικής προστασίας.
Αυτό το ευρωπαϊκό μοντέλο πέτυχε πέρα από κάθε φαντασία και για δεκαετίες το ζήλευαν όλοι- από τους οπαδούς του άγριου αμερικανικού καπιταλισμού ως τους υποστηρικτές του κρατικού σοσιαλισμού- σοβιετικού ή μαοϊκού τύπου. Η Σοσιαλδημοκρατία έδειχνε να συνδυάζει τα καλύτερα στοιχεία και των δύο κόσμων, την οικονομική αποτελεσματικότητα και την κοινωνική δικαιοσύνη.
Είναι αλήθεια όμως ότι πάντα υπήρχαν κάποιες αμφιβολίες για το ευρωπαϊκό κράτος πρόνοιας, κυρίως μετά τη δεκαετία του ΄80, όταν η παγκοσμιοποίηση χτύπησε την πόρτα της Ευρώπης. Υπό το βάρος του υψηλού κόστους του κράτους πρόνοιας- αλλά πιθανόν και λόγω των ψυχολογικών και οικονομικών αντικινήτρων που το συνοδεύουν- ο ρυθμός ανάπτυξης των ευρωπαϊκών οικονομιών άρχισε να πέφτει, το κατά κεφαλήν εισόδημα να μένει στάσιμο και η υψηλή ανεργία να εδραιώνεται.
Οι ευρωπαίοι υποστηρικτές της ελεύθερης αγοράς δεν αποδείχτηκαν ικανοί να οδηγήσουν το κράτος πρόνοιας στην ανάκαμψη. Ακόμα και η Μάργκαρετ Θάτσερ δεν μπόρεσε να αγγίξει το Εθνικό Σύστημα Υγείας. Στην καλύτερη περίπτωση, σταμάτησε η διεύρυνση του κράτους πρόνοιας, όπως συνέβη στη Σουηδία ή στη Δανία. Το κράτος πρόνοιας άντεξε τις επικρίσεις και τα προβλήματα από τις στάσιμες οικονομίες χάρη στη σύμπλευσή του με τη μεσαία τάξη. Πράγματι, εκείνοι που δημιούργησαν το κράτος πρόνοιας προέβλεψαν σοφά να ευνοεί τη μεσαία τάξη περισσότερο απ΄ ό,τι τους φτωχούς.
Ακόμα και το περιορισμένο κράτος πρόνοιας της Αμερικής μοιάζει να έχει στόχο να ωφελήσει τη μεσαία τάξη περισσότερο απ΄ όσο τους φτωχούς. Κάθε χρόνο στις ΗΠΑ 24 εκατομμύρια οικογένειες της μεσαίας τάξης παίρνουν επιστροφές από την Εφορία. Εκείνοι που βρίσκονται κάτω από το όριο της φτώχειας δεν λαμβάνουν μετρητά, αλλά παροχές σε είδος. Ετσι, κράτος πρόνοιας στην Αμερική σημαίνει μετρητά για τη μεσαία τάξη και κοινωνικά προγράμματα για τους φτωχούς. Αυτού τους είδους τις διακρίσεις τις συναντάμε παντού στη Δυτική Ευρώπη.
Η επίθεση του Οζμπορν στο βρετανικό κράτος πρόνοιας άρχισε από το καθολικό επίδομα παιδιού, ένα δικαίωμα που παρέχεται σε όλες τις οικογένειες με παιδιά, ανεξαρτήτως εισοδήματος. Αυτό το καθολικό επίδομα καθιερώθηκε σχεδόν σε όλη τη Δυτική Ευρώπη για να ενθαρρύνει τη γέννηση παιδιών σε χώρες που είχαν καταστραφεί από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Στη Βρετανία, το 42% των επιδομάτων που αφορούν παιδιά πηγαίνει σε οικογένειες της μεσαίας τάξης και σε πλούσιες οικογένειες. Η αναλογία είναι η ίδια και στη Γαλλία. Ο Οζμπορν πρότεινε να σταματήσουν οι πληρωμές σε οικογένειες που βρίσκονται στα υψηλότερα φορολογικά κλιμάκια. Η εξοικονόμηση (1,6 δισ. στερλίνες) που περιλαμβάνεται στις προτάσεις Οζμπορν αντιπροσωπεύει ένα ελάχιστο τμήμα από τις ετήσιες δαπάνες για προγράμματα κοινωνικής πρόνοιας που καταβάλλει η Βρετανία και ανέρχονται σε 310 δισ. στερλίνες. Ετσι όμως η κυβέρνηση του πρωθυπουργού Ντέιβιντ Κάμερον ελπίζει ότι θα κάνει τον βρετανικό λαό να καταλάβει καλύτερα πόσο άδικο είναι το σημερινό κράτος πρόνοιας. Ολες οι κυβερνήσεις στην Ευρώπη θα αναγκαστούν να κάνουν το ίδιο: θα τα βάλουν με τον πιο αδύναμο κρίκο του συστήματος κοινωνικής προστασίας, αυτόν που αντιλαμβάνονται ευκολότερα οι περισσότεροι άνθρωποι. Στο ίδιο πνεύμα, η γαλλική κυβέρνηση τα έχει βάλει με τα συνταξιοδοτικά δικαιώματα των εργαζόμενων στον δημόσιο τομέα, όπως επίσης και με το όριο συνταξιοδότησης, σε μια προσπάθεια να το αυξήσει από τα 62 στα 65 χρόνια.
Ολοι αντιλαμβανόμαστε ότι είναι λάθος να χορηγούνται επιδόματα σε πλουσίους ή συντάξεις στα 62. Η λαϊκή αντίδραση είναι όμως μεγαλύτερη από την αναμενόμενη. Από διαίσθηση, η μεσαία τάξη βλέπει ότι έρχεται το τέλος μιας εποχής.
Η κυβέρνηση Κάμερον- και όλες οι άλλες που θα ακολουθήσουν τον ίδιο δρόμο- θα υποχωρήσουν άραγε μπρος στην οργή της μεσαίας τάξης; Ως κάποιον βαθμό οι κυβερνήσεις δεν έχουν άλλη επιλογή από την περικοπή των δικαιωμάτων της μεσαίας τάξης. Η οικονομική κρίση του 2008 έφερε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες στα πρόθυρα της χρεοκοπίας. Μόνον οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορούν να τυπώνουν όσο νόμισμα θέλουν και να αυξάνουν το χρέος τους.
Για αυτό οι ευρωπαϊκές χώρες δεν έχουν άλλο δρόμο από το να μειώσουν τις δαπάνες τους και τα επιδόματα πρόνοιας. Το κράτος πρόνοιας δεν θα εξαφανιστεί από την Ευρώπη, αλλά θα υποστεί περιορισμούς και θα εστιάσει σε όσους πραγματικά χρειάζονται βοήθεια".
Αναμένω οπωσδήποτε παρατηρήσεις σας.
Μια παρατήρηση: πέραν του θέματος που θέτει ο Σορμάν, υπάρχει ένα άλλο ζήτημα που αφορά άμεσα την Ελλάδα: οι κοινωνικές δαπάνες στην Ευρώπη των «15» ήταν το 2004 στο 27,6% του ΑΕΠ, ενώ στην Ελλάδα ήταν στο 26%. Ομως: Στην Ε. Ε. τα κοινωνικά επιδόματα μειώνουν το ποσοστό της φτώχειας κατά 9 ποσοστιαίες μονάδες, στην Ελλάδα μόνο κατά 3 μονάδες. Κοινώς, άλλο πράγμα η αποδόμηση και άλλο ο εξορθολογισμός. Εδώ είναι το ζήτημα (βεβαίως, ο εξορθολογισμός οφείλει να είναι το ζητούμενο, ασχέτως του εάν υπάρχουν ελλείμματα και χρέη. Η σύνδεση per se, των ελλειμμάτων με το κοινωνικό κράτος και μάλιστα με αιτιώδη σχέση, επιβεβαιώνει το γραφέν του Ελύτη στην "Μαρία Νεφέλη": "Από φυσικού της η μαυρίλα πρέπει να'ναι και κλεπταποδόχος").
